Prof. Dr Šerbo Rastoder

  Uvodno izlaganje na promociji knjige "History of Montenegro"
School of Slavonic and East European Studies, University College London, UK.
 

   Čini mi posebno zadovoljstvo da sam u prilici da na ovako eminentnom mjestu, kakav je University College London, odnosno School of Slavonic and East European Studies, kažem nešto povodom knjige koju ovdje predstavljamo. Posebnu zahvalnost u tom smislu dugujemo dr Kenethu Morrisonu, predavaču Moderne istorije Jugoistočne Evrope na  School of Slavonic and East European Studies i naravno Montenet Organizaciji za mogućnost da se i ovdje u Londonu, nešto čuje i sazna o Crnoj Gori i njenoj istoriji. Dopustite mi da konstatujem, da bar kada je u pitanju Crna Gora, mi mnogo dugujemo nekim od ličnosti s ovoga prostora, koji su mnogo uradili da se ime Crne Gore izgovara s poštovanjem i na Britanskom  poluostrvu. Ovom prigodom pomenuću samo neke, s osjećanjem nelagode iz razloga što mislim da mi u Crnoj Gori i nijesmo uradili baš mnogo da im se odužimo. Prije svega, spomenuo bih lorda Alfreda Tenisona (1809-1892),  jednog od najvećih pjesnika romantičara svoga vremena,  koji je u maju 1877. ispjevao odu Crnoj Gori  u sonetu za koji je predgovor ispisao, niko drugi,  do čuveni liberal Viljem Evert Gledston (1809-1898). Opčinjen Crnom Gorom,  Gledston je tada, tim povodom,  tvrdio da "Svijet ne poznaje svoje najveće ljude….Hrišćanstvo ne zna za svoj najizvanredniji narod.." uporedivši crnogorsko junaštvo s junaštvom antičkih Grka. Svoje simpatije prema Crnoj Gori,  Gledston je ispoljio i tokom velike istočne krize i posebno  1880. godine  kada je  pritisak Velike Britanije bio presudan u  odbrani crnogorskih interesa i poštovanju odredbi Berlinskog kongresa. 

  Druga ličnost, koju bih spomenuo ovom prigodom je madam Edit Durham (1863-1944) koja je danas daleko poznatija kod Albanaca nego kod nas. Ova dama je putovala Crnom Gorom, proučavala je i slikala. S ponosom je nosila crnogorsko odlikovanje (medalja za revnost) koju joj je udijelio knjaz Nikola i bila glavni organizator učešća Crne Gore na izložbi u Londonu 21. aprila 1907. godine. Procjenjuje se da je ovu izložbu posjetilo više od million ljudi i to je tada bila najveća manifestacija i afirmacija culture Crne Gore u jednoj svjetskoj metropoli.

  I pored brojnih ličnosti koje su s Britanskog poluostrva bile vezane na razne načine za Crnu Goru, usudio bih se reći, da je Aleksandar (Devin)   Divajn (1865- 1930) svakako bio jedan od njenih najvećih prijatelja uopšte.  Ovaj novinar, publicista i profesor  je bio najveći branilac Crne Gore i njenih prava u anglo-saksonskom svijetu od 1916-1923. godine. Kao svjedok politike nestajanja Crne Gore na kraju prvog svjetskog rata, Divajn je uradio mnogo u odbrani prava Crne Gore i na upoznavanju britanske i svjetske javnosti s njenom sudbinom.  Napisao je nekoliko knjiga o Crnoj Gori, veliki broj članaka, memoranduma, prostesta i kao nezvanični crnogorski ambasador u Britaniji animirao veliki broj ličnosti iz ovdašnjeg javnog života u borbi za Crnu Goru. Ovaj Don Kihot, koji se brio sa diplomatskim vjetrenjačama, šampion ferpleja i neumorni dobročinitelj Crne Gore, njene krune i naroda, kako ga opisuje jedan ovdašnji istoričar (Džon Tradwey) je moguće i najveći prijatelj kojeg je Crna Gora imala na Zapadu.  Pominjanje brojnih drugih ličnosti s Britanskog poluostrva bi zahtijevalo mnogo više vremena od ovoga kojeg mi imamo na raspolaganju večeras i vjerovatno bi nas udaljilo od konkretnog razloga zbog kojeg smo večeras ovdje.  Zato bih želio još samo da kažem da retrospektivna bibliografija o Crnoj Gori na engleskom jeziku ima oko 2000 bibliografskih jedinica. Prvu istoriju Crne Gore na engleskom jeziku objavio je 1912. ovdje u Londonu ovdašnji istoriograf Fensis Stivenson (1862-1938). Ovo je bila prva istorija jednog engleskog autora, dok je knjiga koju večeras predstavljamo prva istorija Crne Gore,  autora  iz te sredine na engleskom. Čini mi se da i ova činjenica  potvrđuje pojavu vidljivu iz cjelokupne retrospektivne bibliografije na engleskom jeziku,  iz koje se može izvesti zaključak, da je nekako ovdašnja javnost više iskazivala interesa za Crnu Goru i njenu prošlost,  nego što je bio  to organizovan napor u samoj Crnoj Gori. Ako ovakvu pojavu smjestimo u kontekst autistične samodovoljnosti, pa i narcisoidnosti  malih, svakako bi ova Istorija Crne Gore na engleskom, o kojoj je večeras ovdje riječ, čiji su autori kolega Andrijašević i ja, trebala biti i najava naše objektivne potrebe, da stranoj intelektualnoj javnosti učinimo dostupnim što više informacija o danas najmlađoj nezavisnoj državi na zemaljskoj kugli. Naše autorsko djelo u hronološkom rasponu od najstarijih vremena do 2003. godine  čini skroman pokušaj da se na relativno razumljiv i prijemčiv način  prikaže hiljadugodišnja crnogorska istorijska vertikala. U tom smislu, verzija na engleskom je morala da zadovolji  zahtjev  izdavača da ne bude većeg obima od 200 strana, da bude napisana modernim istoriografskim izrazom  i da bude sposobna da komunicira s intelektualnom znatiželjom modernog stranog čitaoca. Otuda je njen obim značajno manji od izdanja na našem jeziku koje ima 528 strana.  Naravno da je ograničen prostor značajno limitirao autore u smislu mogućnosti i odbira  prezentacije istoriografskih činjenica. No i pored toga, smatram da je neuputno da ja izričem sud o ovoj knjizi, posebno pred ovako kvalifikovanom publikom, među kojom se nalaze i vrsni znalci ove problematike. Zato ću samo ukratko ukazati ne neke probleme koje su morali premostiti autori da bi se uopšte došlo do ovakvog djela. Kao autor djela o Crnoj Gori u XX vijeku, suočio sam se s vremenom značajnog istorijskog "ubrzanja", dramatikom promjena, složenošću isto- rijskih pojava, fenomonelogijom crnogorske istorije i njene  ideologizovane percepcije. Crna Gora je u XX vijeku bila samostalna država do 1918. godine, integralni dio centralističke Jugoslavije (1918-1943), jedna od šest republika u socijalističkoj Jugoslaviji (1943-1992), članica dvočlane jugoslovenske federacije (SRJ) 1992-2006. Preživjela je dva svjetska rata.  U Prvom je izgubila svoju državnost u drugom djelimično povratila atribute državnosti. Dramatika ovih svjetskih sukoba unutar kojih je vršena i globalna preraspodjela moći, u Crnoj Gori je imala i dodatni autohtoni istorijski izraz koji se djelimično oslanja na opšte istorijske trendove koji su po pravilu  uzrokovali i dramatične unutrašnje raskole. Na kraju XX vijeka crnogorsko društvo se u procesu raspada bivše Jugoslavije suočilo s novim istorijskim izazovom i oživljavanjem starih istorijskih atavizama, koji su jasno upozoravali da sukob tradicionalizma i modernizma na ovim prosto- rima crnogorsko društvo uvijek iznova stavlja na dramatična istorijska iskušenja. Iako direktno nije učesnik ratova u raspadu bivše Jugoslavije, posljedice događanja u posljednjoj deceniji XX vijeka, izuzev činjenice da na njenom području  nije bilo ratnih sukoba, su bile jednako dramatične po crnogorsko društvo u smislu njegovog raspadanja,  kao i predhodni ratovi.

    Crna Gora je u XX vijeku više puta mijenjala svoj državni, administrati vno-teritorijalni okvir. Prije gubitka nezavisnosti 1918. obuhvatala je područje od 14.443 km² i imala negdje oko 450.000 stanovnika. U periodu 1922-1929. godine u administrativnom smislu je bila dio Zetske oblasti, jedne od 33 oblasti Kraljivine Srba, Hrvata i Slovenaca, da bi od 1929-1941 bila u sastavu Zetske banovine, jedne od devet administrativno teritorijalnih oblasti Kraljevine Jugoslavije. Granice današnje Crne Gore od 13 812 km ² uobličene su na kraju II svjetskog rata. Na tom prostoru 1921. godine je živjelo 311.341 stanovnik a 2003. godine 620.145, odnosno 672.656 sa onima koji su radili u inostranstvu.  

     Stanovnici Crne Gore u XX vijeku su živjeli u različitim ustavno-pravnim i političkim sistemima, različitog nacionalnog, ideološkog i socijalnog predznaka. Na tim prostorima se skoro svake decenije mijenjao Ustav,  a dramatične društvene promjene su jedno izrazito seljačko društvo s početka vijeka dovele su do vidljive deagrarizacije na njegovom kraju, kada je udio poljoprivrenog stanovništva od 79,6 % (1921) sveden na 7,1 (1991).

    Fenomenologija političkog života prepoznavana kroz različite ideološke matrice koje su se smjenjivale tokom XX vijeka, dramatične unutrašnje raskole koji su uvijek imali mentore sa strane, strast pobjednika i  neizvje -snost poraženih,  Crnu Goru su činili specifičnim područjem prepoznavanom i po ovim fenomenima.  Crna Gora je u oba svjetska rata gubila po oko 10% populacije.  Krajnosti u svim dramatičnim vremenima, bilo da se radi u stanju u ratu, političkim obračunima u miru ili pak ideološkim i političkim strastima unošenim u svakodnevne živote,  čine prepoznatljiv kolorit crnogorskih istorijskih   fenomena. Bilo da se radi o najmasovnijem ustanku 1941. u porobljenoj Evropi, snazi revolucionarnog ili kontrarevolucionarnog pokreta, udjela u opštoj borbi, Crna Gora je izlazila iz svojeg značenja veličine i statistike.  Primjera radi,  1850 Crnogoraca je bilo na rukovodećim mjestima u Titovim partizanskim jedinicama tokom II svjetskog rata. Od 23 člana Vrhovnog štaba, osam su bili Crnogorci. Na kraju rata među svim partizanskim generalima je bilo 36% Crnogoraca, iako je udio stanovništva Crne Gore u jugoslovenskom stanovništvu jedva prelazio 2%. Sličnih primjera bi bilo bezbroj i oni su uglavnom prepoznati u knjizi koju vam predstavljamo.

     Poseban problem, sa stanovišta istoriografske obrade predstavljao je period poslije 1945. godine,  a naročito od 1991-2003. godine. Ne samo zato što se radi o istorijskom periodu kojoj smo savremenici ili zbog toga što najveći dio ove istorije faktički i nije bio predmet dubljih istoriografskih analiza i istraživanja, već najviše zbog potrebe da izrečeni vrijednosni sudovi iznijeti u knjizi "nadžive " i savremenike i budu korelativni s novim istoriografskim rezultatima. Koliko smo u tome uspjeli, pokazaće vrijeme i stručna kritika. Ono što bih na kraju želio da kažem  je uvjerenje autora da se istorija ne može napisati, ona se piše. Unutar te toliko poznate činjenice iz metodologije istorije, autori prepoznaju sebe samo kao nekog ko se usudio da se upusti u smjelu avanturu sintetizovanja postojećih istoriografskih znanja o Crnoj Gori. I sa sviješću da su ovi i slični intelektualni zahvati  samo polazna osnova na koju će se dograđivati buduće, vjerujemo bolje i sveobuhvatnije Istorije Crne Gore. U tom smislu,  željno isčekujemo vaša pitanja,  uvjereni da je kritička percepcija čitalaca jednako važna autorima koliko i njihova obaveza   kritičke valorizacije istoriografskih znanja.