Likvidacija crnogorske drzave

     O mogucem ujedinjenju juznoslavenskih zemalja, koje bi ukljucivalo i ujedinjenje Crne Gore i Srbije, govorili su razliciti mislioci vec u 19. vijeku.  Pitanje moguceg ujedinjenja Srbije i Crne Gore se medjutim u aktuelnom politickom zivotu pojavljuje tek na pocetku 20. vijeka.  1903. godine je poslije krvavog prevrata na srpski prijestol nastupila proruski orientisana dinastija Karadjordjevic i na politickoj sceni Kraljevine Srbije pocela je dominacija srspkih radikala na celu sa dugogodisnjim premierom Nikolom Pasicem.  Inostrana politika nove vladajuce elite Srbije je imala kao svoj glavni cilj teritorialno sirenje i pripajanje krajeva, naseljenih stanovnistvom, koje su tadasnji idelozi velikosrpskog programa smatrali za srpsko (osim Srba su za dijelove „srpstva“ smatrali  i Makedonce, bosanske Muslimane, Crnogorce, ponekad i dio Hrvata – „katolickih Srba“ ili cak kosovskih Albanaca – „albaniziranih Srba“), kao i krajeva sa nesrpskim zivljom, koje su u nekom periodu pripadali srednjovjekovnoj srpskoj drzavi.  Crna Gora je za velikosrpske politicare predstavljala poseban problem.  Za razliku od ostalih krajeva je Crna Gora bila nezavisna, medjunarodno priznata drzava sa vlastitom dinastijom, sopstvenim tradicijama i medjunarodnom politikom.  Vecina crnogorskog stanovnistva i politickih krugova na celu sa dinastijom Petrovica je podrzavala ujedinjenje sa ostalim juznoslavenskim i drugim balkanskim narodima, ali na osnovu ravnopravnosti i demokratskog dogovora.  Crna Gora, najmanja drzava na Balkanu, je za Srbiju i velikosrpske planove imala veliki znacaj, jer bi preko nje Srbija dobila pristup na more i – sto je sigurno znacajnije – nestanak njene drzavnopravne tradicije bi srpskoj dinastiji i hegemonistickim politickim krugovima omogucio da nesmetano vladaju buducom jugoslovenskom zajednicom.  Ako bi u tu zajednicu Crna Gora stupila ravnopravno i sa konfederalistickim ili federalistickim programom, njoj bi se sa slicnim zahtjevima bez sumnje pridruzili i drugi jugoslovenski narodi – Hrvati, Slovenci…  Srbija bi u tom slucaju nije mogla ostvariti svoju prevlast nad novom drzavom, koju je uvijek zamisljala samo kao teritorialno prosirenje Srbije.  U takvom slucaju bi srpska dinastija Karadjordjevica tesko mogla da zauzme i prijestol nove drzave.   Srbija je imala jasan cilj: Crna Gora mora nestati.
      Srbija prije prvog svjetskog rata nije mogla da sebi jednostavno pripoji Crnu Goru.  Do balkanskih ratova 1912 – 13. nijesu te dvije zemlje ni imale medjusobnu granicu. Srpska politika prema Crnoj Gori se u tom periodu razvijala u dva pravca.  Na javnom politickom planu su Srbija i Crna Gora poslije balkanskih ratova stupile u pregovore o mogucem ravnopravnom ujedinjenju u obliku saveza drzava ili konfederacije sa jedinstvenom vojskom, carinskom upravom i tako dalje.  Na tajnom planu je Srbija, medjutim, pokusavala da pomocu propagande i intriga destabilizuje politicke prilike u Crnoj Gori i zbaci dinastiju Petrovica sa prijestola.  Zvanicna Srbija se 1907. godine cak umijesala u pokusaj ubistva crnogorskog knjaza Nikole, sto je na crnogorsko-srpske odnose imalo veoma negativne posljedice.
   U prvom svjetskom ratu je Crna Gora, bez obzira na prethodne lose odnose sa zvanicnom Srbijom, odmah stupila u borbu na strani te zemlje.  Bez obzira na heroizam svoje armije, Crna Gora je 1916 (nekoliko mjeseca poslije poraza znacno vece srpske armije) bila okupirana od strane Austro-Ugarske.  Kralj Nikola i dio crnogorske politicke elite su otisli u egzil.  Novim centrom crnogorske vlade i dvora u egzilu postao je parisko predgradje Neuilly. Veliki dio crnogorske elite, koja je ostala u zemlji, bio je interniran od strane austrougarskih okupacionih vlasti.  Cinjenjica, da je crnogorska vlast izgubila kontrolu nad sopstvenom teritorijom, bila je kljucna za dalji razvoj dogadjaja.  To je  veoma dobro procjenio i srpski premijer Pasic, koji je prije odlaska u emigraciju na pocetku 1916. iz albanskog grada Skadra slao princu-regentu Aleksandru Karadjordjevicu telegram o aktuelnoj situaciji.  Bilo je to u trenutku, kad su se srpska armija i civilne izbjeglice sa nevjerovatnim teskocama povlacile iz domovine preko Albanije, u trenutku potpunog poraza i ponizenje Srbije.  Pasic je, medjutim, vise mislio na buducu ekspanziju i istaknuo je da „Srbija trenutno gubi rat protiv Austrije, ali za sva vremena dobija rat protiv Crne Gore“  Crna Gora, podsjecam, je u to vrijeme bila najvjerniji saveznik Srbije i crnogorske trupe su se u to vrijeme borile sa austrougarskom vojskom, da bi omogucile nesmetano odstupanje srpske vojske i njen transport na ostrvo Krf, koje su kontrolisali saveznici.
   U emigraciji je srpska vlada pocela sa propagandnim ratom sa ciljem, da se p?ed Crnogorcima, drugim Jugoslovenima i saveznickoj javnoscu diskreditira crnogorska dinastija, kralj Nikola i sama ideja crnogorske nezavisnosti.  Srbijanska vlada je sa tim ciljem organizovala razlicite komitete, ciji clanovi su bili pod njenom cvrstom ideoloskom i finansijskom kontrolom, ali pretstavljali su se kao nezavisni i iskreni pobornici bezuslovnog ujedinjenja, sirila protivcrnogorske clanke u stranoj i emigrantskoj stampi i svojim diplomatskim aktivnostima je uticala na vlade velikih sila, da prekinu podrsku crnogorskoj vladi i  da podrze projekat jugoslovenske drzave, predvodjene Srbijom.  Odlucujucu podrsku je zvanicna Srbija dobila od Francuske.  Francuska je bila zainteresovna, da se na istocnoj obali Jadranskog mora stvori jaka centralizovana drzava, koja bi zaustavila italijanski i drugi uticaj na Balkanu i cija inostrana politika bi bila cvrsto profrancuska.  Ako bi  se ti uslovi ispunjili, Francuska vise nije imala interes, da li ce u takvoj drzavi biti postovana prava drugih naroda i teritorijalnih jedinica.  Crnogorska vlada je pokusavala da se odbrani, demantovala je srpske optuzbe i propagirala je vlastite federalisticke ili konfederalisticke projekte jugoslovenske zajednice.  Medjutim, politika velikih sila prema crnogorskom pitanju i njena podrska velikosrpskom projektu je u daljim dogadjajima bila odlucujuca.
     U jesen 1918. godine, pri zavrsetku rata, su crnogorska vlada i kralj imali namjeru da se sto prije vrate u Crnu Goru.  Potpuna restauracija nezavisne crnogorske drzave je bila predvidjena i u zazlicitim dokumentima saveznika, naprimjer u 11. tacki slavnih 14. tacaka americkog predsjednika Wilsona.  Povratak crnogorske politické reprezentacije bi medjutim sprijecio velikosrpske planove.  Francuska vlada je, na insistiranje Srbije, zabranila kralju Nikoli i svim predstavnicima crnogorske egzilove vlade povratak u zemlju.  Najvisi predstavnici zvanicne Francuske, Clemenceau i Poincare, su ih lazno pokusali ubijediti, da ce se buducnost Crne Gore kao i cijelog balkanskog prostora rijesiti na medjunarodnoj konferenciji mira.  Legalna crnogorska reprezentacija je u stvari bila internirana u saveznickoj zemlji koju je izabrala za svoje sjediste.  Srpske trupe su medjutim, poslije proboja  solunskog fronta, stupile na teritoriju Crne Gore.  Ta je vec bila oslobodjena vlastitim komitskim jedinicama i srpska vojska nije prakticno imala nikakve vojne zadatke.  Medjutim, imala je znacajan zadatak politickog karaktera: ostvariti potpunu kontrolu i aneksiju Crne Gore.  Srbijanska vojska je u Crnoj Gori zauzela sve glavne polozaje i u vecini mjesta je bez ikakvog odobrenja uspostavila organe lokalne vlasti.  Zajedno sa vojskom su u Crnu Goru stigli i agenti srbijanske vlade, koji su trebali da izvrse ujedinjenje na politickom planu.  Predvodio ih je Slobodan Tomic, sef Crnogorskog odsjeka na ministarstvu inostranih poslova Srbije, koji je vec nekoliko godina vodio propagandni rat protiv Crne Gore.  Aneksiju je organizovao samozvani Izvrsni narodni odbor, koji je predvodio Tomic.  Taj odbor je imao samo cetiri clana – agenta srbijanske vlade, koji su svi u Crnu Goru dosli zajedno sa srbijanskim trupama.  Dva clana tog odbora, ukjucujuci Tomica, su bili drzavljani Srbije.  U svom radu, koji nije imao nikakav legitimitet, nijesu saradjivali sa nikakvim drugim subjektima iz Crne Gore, nasuprot tome, eliminirali su ne samo svoje protivnike, ali i uticaj domacih, samonastalih odbora za ujedinjenje.
  Odlucujucu ulogu u procesu aneksije Crne Gore ka Srbiji je imala srpska armija, koja je bila spremna da se suprotstavi eventualnom otporu Crnogoraca i pruzala je svaku podrsku cetvorici agenata, koji su radili na politickoj legitimizaciji daljeg prisustva srpskih trupa i srbijanske administracije.  Tom legitimizacijom je trebala da bude svecrnogorska skupstina,  koja bi proglasila sjedinjenje sa Srbijom i detronizirala dinastiju Petrovica.  Sjedinjenje sa Srbijom – ne sa Jugoslavijom, jer glavni cilj srbijanske politike je bilo da se Crna Gora u razgovorima o buducoj formi jugoslovenske drzavne zajednice niti na medjunarodnoj konferenciji mira ne pojavi kao poseban faktor.  
     Srbijanske vlasti su u Bosni internirale znacajne Crnogorce, kao sto su bili generali Radomir Vesovic, Jovan Becir i drugi oficiri crnogorske vojske, profesori, svjestenici i drugi pripadnici inteligencije, koji su se vracali iz austro-ugarskih logora.  Dio crnogorske elite je bio u stvari „blokiran“ u Francuskoj.  Time je smanjen broj mogucih protivnika bezuslovnog ujedinjenja.  Srbijanska vojska u Crnoj Gori je od samog pocetka uvela stroge zakone, koje su zabranjivale svako kretanje poslije 7 sati uvece, svako putovanje (to su odobravali samo onima koji su radili na bezuslovnom ujedinjenju) i druga prava.  Cetvorica agenta je raspisala izbore do nove skupstine prema vlastitim pravilima.  Medjutim, sve se radilo na brzinu.  U mnogim mjestima Crne Gore je narod saznao, da se odrzava neka skupstina, samo iz plagata, koje su Crnogorce obavjestavale, da je Crna Gora postala dio Srbije.  Vlastita pravila su dozvolila unionistima, da za „poslanike“ na javnim skupovima izaberu samo svoje ljude, jer su prema tim pravilima izbore organizovali sami unionisti.  U nekim mjestima, posebno na Cetinju – prijestonici Crne Gore i koljevci njene drzavnopravne i narodne tradicije – se nasuprot represiji pojavila javna opozicija, koja se suprotstavila bezuslovnom ujedinjenju i nacinu, na koji su unionisti zajedno sa armijom sprovodili izbore.  Veliki dio crnogorske populacije nije znalo za izbore niti za skupstinu i oni, koji su za nju culi, nijesu shvatili, da ce odluke organa, biranog na brzinu bez ikakvog legitimiteta, odluciti sudbinu Crne Gore na najmanje 80 godina.  
   Skupstina se sastala u Podgorici 24. novembra 1918, samo dvadeset dana po odlasku austrougarskih trupa i sestnaest dana od raspisivanja „izbora“.  26. novembra je proglasila, kao sto je bilo ocekivano, ujedinjenje Crne Gore i Srbije i zbacivanje crnogorske dinastije sa prijestola.  Rezolucija skupstine, medjutim, nije nastala u skupstini, niti se tamo raspravljalo o njenom sadrzaju.  Rezoluciju su, poslije telefonskih instrukcija beogradske vlade, napisali komandant srbijanskih trupa u Crnoj Gori general Milutinovic i cetvorica unionista, koji su vodili cijelom akcijom.  U skupstini je samo bio procitan vec pripremljen tekst.  Zgradu, u kojoj je skupstina zasijedala, je za svaki slucaj opkolio jedan odred srpske vojske.  Svih 160 delegata, koji su bili prisutni, je glasao za rezoluciju.  Crna Gora, najstarija drzava na Balkanu, je izgubila svoju nezavisnost.  Bio je to unikatan slucaj: poslije rata, u kojem je jedna drzava stajala na strani pobjednika, je bila okupirana i anektirana od strane druge saveznicke drzave.
     Niti izbori, niti rad, niti zakljucci podgoricke skupstine nijesu imale nikakav legitimitet.  To novom rezimu nije smetalo.  Srpska vojska i lokalne organe, koje je postavila (u njima je bilo veliki broj onih, koji su saradjivali sa austro-ugarskim okupatorima i aktivnostima u korist bezuslovnog ujedinjenja su prikrili svoju prethodnu kolaboraciju) su uvele nesmetano okupacioni rezim.  Vec prije odluke Podgoricke skupstine se srbijanska vojska, koja je oficialno dosla kao „bratska“ i „oslobodilacka“ u saveznicku drzavu, ponasala vise kao pobjednik i okupator u neprijateljskoj zemlji.  Protivnici bezuslovnog ujedinjenja, kojih je u Crnoj Gori bila vecina, su sada shvatili ozbiljnost situacije.  Samo dva mjeseca poslije ulaska srpskih trupa u Crnu Goru, koje su Crnogorci smatrali za bratske, su se tim istim trupama hiljade Crnogoraca suprotstavile sa oruzjem u rukama.  6. januara 1919, na pravoslavan Bozic, je poceo Bozicni ustanak protiv srpske okupacije i bezuslovnog ujedinjenja.  U njemu i u gerilskom pokretu, koji je trajalo do polovine dvadesetih godina, ucestvovalo je najmanje 30 000 ustanika.  To je tada u maloj Crnoj Gori, u kojoj je veliki broj ljudi nastradalo u prethodnim ratovima, bilo skoro 80% svih, koji su mogli nositi oruzje.  Crnogorski narod je velikosrpskoj politici dao jasan odgovor.  Crnogorsko pitanje nije bilo zavrseno odlukom Podgoricke skupstine niti uguseno okupacionim rezimom.
   

Frantisek Sistek

Montenet.org:  Kao sto zna veliki broj citalaca koji su nam se javljali, komentari citalaca su dobrodosli.  Montenet.org ne prezentuje vecinu komentara koje su licne prirode. Medjutim, ukoliko neko zeli da komentarise ili sugerise teme koje bi mogle biti od interesa citaocima, Monenet.org ce ih okaciti na "http://www.montenet.org/home/letters.htm" po redu u kojem stizu. Mozda je jos jednostavnije ako oni koji hoce da posalju komentar dvostruko pritisnu misa na rijec 'comments', a ukoliko hoce da vide komentare pritisnu misa na rijec  'published' koje se nalaze na dno svake stranice Montenet.org. Alternativno, komentari se mogu poslati na e-mail adresu webmaster@montenet.org.